Pomnik Czwórki Legionowej w Kielcach   fot. Grzegorz Szczęsny

Liczne miejscowości regionu upamiętnione zostały jako tereny znaczących bitew, walk o wyzwolenie narodowe i społeczne oraz miejsca martyrologii mieszkańców. Podczas powstania kościuszkowskiego, w Połańcu ukazał się słynny uniwersał, natomiast po bitwie pod Szczekocinami, wycofujący się polski korpus przez Małogoszcz dotarł do Kielc, gdzie wydano manifest wojny z Prusakami. Pochowano tu też zmarłego na skutek odniesionych ran Bartosza Głowackiego (przed nobilitacją z nadania Kościuszki – Wojciecha Bartosa), bohatera bitwy racławickiej.
Mimo że ziemia świętokrzyska nie była głównym teatrem działań zbrojnych w czasie powstania listopadowego, miejscowe społeczeństwo udowodniło, że sprawy niepodległości są mu drogie. Tworzono liczne jednostki wojskowe, a w zakładach przemysłowych produkowano broń.
Kolejny zryw niepodległościowy, ale także i społeczny przygotowywał w początkach lat czterdziestych XIX w. ksiądz Piotr Ściegienny (l800–90). Założył tajną organizację, której członkowie rekrutowali się także spośród chłopów Kielecczyzny, m.in. ze wsi Krajno, Dyminy, Posłowice, Suków i Bilcza. Przygotowywane powstanie miało znieść nie tylko ucisk zaborcy, ale także i nierówności społeczne. Jednak aresztowanie księdza Ściegiennego w 1844 r. w Kielcach udaremniło wybuch powstania.
Szczególnie znaczącą rolę Góry Świętokrzyskie odegrały w czasie powstania styczniowego. Przez prawie dwa miesiące (od początków lutego do 2. poł. marca 1863 r.) na terenie regionu operował korpus powstańczy pod dowództwem gen. Mariana Langiewicza, który stoczył krwawe bitwy z wojskami rosyjskimi pod Wąchockiem, Nową Słupią, Małogoszczem i Grochowiskami. Dwie ostatnie miejscowości zapisały się w dziejach jako miejsca największych i najkrwawszych starć. Wiosną 1863 r. w lasach nad rzeką Kamienną walczył płk Dionizy Czachowski. Do znaczniejszych dowódców oddziałów powstańczych na terenie dzisiejszej ziemi kieleckiej należeli także Zygmunt Chmieleński, Karol Kalita „Rębajło”, mjr Bogdan Bończa i inni. Od jesieni 1863 r. do marca 1864 r. w lasach cisowskich operował korpus wojsk powstańczych, którym dowodził gen. Józef Hauke- Bosak. Niestety, nieudana próba zdobycia Opatowa, podjęta pod nieobecność generała, przypieczętowała losy osaczonego zewsząd korpusu, który uległ rozsypce. Bitwa ta była też jednym z ostatnich akordów powstania styczniowego.
W czasie rewolucji 1905 r. na całym obszarze miały miejsce wrzenia rewolucyjne. Demolowano urzędy, usuwano władze gminne, nie płacono podatków, nie dostarczano rekrutów do armii carskiej.
Po wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 r. wkroczył na Kielecczyznę z Pierwszą Kompanią Kadrową komendant Józef Piłsudski. W czasie wielomiesięcznych zmagań z wojskami rosyjskimi w trakcie tak zwanej kampanii kieleckiej od sierpnia do listopada pierwszego roku wojny, I Brygada Legionów walczyła m.in. w Kielcach, nad Wisłą, pod Nowym Korczynem, Opatowem, Czarkowymi, Ksanami i Kociną. Legioniści przemieszczali się też na trasie Skarżysko, Bodzentyn, Daleszyce, Pińczów. Po raz drugi I Brygada pojawiła się na Kielecczyźnie wiosną 1915 r. i brała udział w krwawych walkach nad Nidą. Stąd w maju pomaszerowała pod Konary k. Klimontowa.
Ogromną daninę krwi ziemia świętokrzyska złożyła w czasie II wojny światowej. Już podczas działań we wrześniu 1939 r. doszło do wielu walk, m.in. w okolicach Kielc, Końskich, Skarżyska, Starachowic, Ostrowca, Pińczowa, Skalbmierza, Broniny k. Buska-Zdroju. Po zakończeniu regularnych działań wojennych bardzo szybko podjęto walkę z okupantem. Już jesienią 1939 r. powstały pierwsze organizacje konspiracyjne, m.in. „Orzeł Biały”, który miał swe komórki w Kielcach, Skarżysku i Starachowicach. Zimą 1939 r. i na wiosnę 1940 r. w rejonie lasów koneckich operował Wydzielony Oddział Wojska Polskiego, zarazem pierwszy oddział partyzancki, dowodzony przez legendarnego majora Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. Największą siłę konspiracyjną polskiego podziemia na Kielecczyźnie stanowiła Armia Krajowa. Jednym z największych oddziałów było zgrupowanie „Ponurego-Nurta”, powstałe w kwietniu 1943 r. w lasach siekierzyńsko-ratajskich. Dowódcą zgrupowania był do stycznia 1944 r. pochodzący ze wsi Janowice u stóp Pasma Jeleniowskiego Gór Świętokrzyskich por. Jan Piwnik „Ponury”, a następnie por. Zygmunt Kaszyński „Nurt”. Wielu głośnych czynów dokonały także oddziały AK „Barabasza” – Mariana Sołtysiaka i „Szarego” – Antoniego Hedy.
Na terenie regionu opanowały też liczne oddziały innych ugrupowań politycznych. Wiele placówek muzealnych gromadzi ponich pamiątki. Największą sławą cieszy się w tym względzie Muzeum im. Orła Białego w Skarżysku-Rejowie. Posiada ono jedną z najcenniejszych kolekcji sprzętu wojskowego, na którą składają się m.in. militaria z lat II wojny światowej (w tym oryginalny pistolet maszynowy produkowany w warunkach konspiracyjnych na wzór angielskiego „stena”, „katiusze” oraz unikatowe egzemplarze niemieckich czołgów i pojazdów pancernych), a także elementy powojennego wyposażenia polskiego wojska (w tym kuter torpedowy, samoloty, śmigłowce, artyleria). Ekspozycja obejmuje również dzieje okolicy od czasów neolitu. Ważne miejsce zajmują zbiory związane z działalnością zakładu wielkopiecowego w Rejowie.
Symbolem męczeństwa Polaków podczas II wojny światowej stała się wieś Michniów. Zorganizowane tu Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskiej przypomina zagładę Michniowa podczas pacyfikacji wioski, dokonanej przez Niemców 12 i 13 VII 1943 r. Oprawcyzamordowali wówczas 203 osoby, w tym 103 mężczyzn, 53 kobiety i 47 dzieci, z których najmłodsze miało 9 dni. Ponad 70 osób zostało spalonych żywcem. Przy zbiorowej mogile mieszkańcy 817 spacyfikowanych polskich wsi stawiają przywiezione przez siebie krzyże, które tworzą tzw. Drogę Pamięci Narodowej. Znajduje się tu również Pieta Michniowska – monumentalna rzeźba przedstawiająca kobietę w stroju świętokrzyskim trzymającą na rękach poległego syna – partyzanta.

dr Cezary Jastrzębski