Chęciny

Opis

Miasto położone są u stóp Góry Zamkowej w obrębie Wzgórz Sułtańskich, przy trasie Kielce – Kraków, oddalone od Kielc o 15 km. W dokumentach historycznych pierwsza wzmianka o Chęcinach pojawia się 22 V 1275 r. Zapewne osada istniała tu już wcześniej (na terenie dzisiejszych Starochęcin). Obecne położenie miasta związane jest z zamkiem wzniesionym na przełomie XIII i XIV w., który ze względu na swoje walory obronne i lokalizację na przecięciu ważnych szlaków handlowych szybko zyskiwał na znaczeniu. Już w 1318 r. zdeponowano w nim skarby katedry gnieźnieńskiej. Przed 1325 r. służebnym osadom położonym w pobliżu Zamkowej Góry nadano prawa miejskie i nazwę pobliskiej wsi – Chęciny. Odbywały się tu zjazdy rycerskie z udziałem króla. W 1363 r. Kazimierz Wielki ustanowił w nim starostwo grodowe i przyznał miastu wieś Polichno, dokończył zapoczątkowaną przez Łokietka budowę kościoła parafialnego, a w 1368 r. ufundował klasztor franciszkanów.

 

Zamek w XIV w. uchodził za najpotężniejszą polską warownię. Zarządzany był przez starostę i broniony przez 150 żołnierzy. Kazimierz Wielki przeznaczył go na siedzibę wdów królewskich. Tu rezydowały jego druga żona Adelajda i siostra Elżbieta. Od końca XIV w. był więzieniem, m.in. więziono w nim brata Władysława Jagiełły, Andrzeja Wingolda, za bunt przeciwko niemu. Więziono tu także Krzyżaków po grunwaldzkim zwycięstwie (nawet mistrza krzyżackiego, Michała Küchmeistera von Sternberga). W XVI w. królowa Bona złożyła w zamku swe „neapolitańskie sumy” (30 tys. dukatów), nim wywiozła je do Włoch.
Największy rozkwit Chęciny przeżywały od XV w. jako siedziba władz powiatowych i znany w kraju ośrodek górnictwa rud miedzi i ołowiu. W chwili największego rozkwitu za czasów żupnika Jana Plaza z Mstyczowa w okolicy Chęcin były 33 kopalnie. Od XVI w. zaczęło się rozwijać również górnictwo skalne. Miejscowe „marmury” posłużyły do dekoracji pałaców w Kielcach, w Krakowie – Wawelu, zamku warszawskiego, licznych kościołów i miejskich placów.
W drugiej połowie XVI w. Chęciny należały do miast średniej wielkości. Miały swój szpital, łaźnię, doroczny jarmark, 9 organizacji cechowych rzemieślników i blisko 2 tys. mieszkańców. Wielkość miasta i jego walory rzemieślnicze ściągały licznych przybyszów. Chętnie osiedlali się tu cudzoziemcy.
Rozwój miasta przerwały w XVII w. wojny szwedzkie. Próby przywrócenia jego świetności podejmowane przez Stanisława Augusta Poniatowskiego i Stanisława Staszica nie powiodły się. Jednak od połowy XIX w. powoli odzyskują swoje znaczenie jako ośrodek handlowy.

Miejsca, które warto zobaczyć
Plac 2 Czerwca (Duży Rynek) – wraz z siatką wąskich średniowiecznych uliczek tworzy zabytkowy układ urbanistyczno - krajoznawczy. Czworokątny plac obudowany jest dwukondygnacyjnymi domami, które posiadają bramy i sienie przejazdowe do budynków gospodarczych w głębi podwórza. Najokazalszy budynek to ratusz, obecna siedziba Urzędu Miasta i Gminy, zbudowany w 1837 r. W zachodniej stronie rynku zwraca uwagę klasycystyczny budynek z kamienia z szyldem nad bramą.
Zamek – powstał na przełomie XIII i XIV w. na wzniesieniu (360 m n.p.m.) jako warownia typu wyżynnego. W najstarszej części między dwoma cylindrycznymi wieżami znajdował się dziedziniec z budynkiem mieszkalnym. Do wieży wschodniej przylegała kaplica z położonym nad nią skarbcem. W 1576 r. dziedziniec obudowano krużgankami, wieżę nadbudowano cegłą, a zamek przedłużono o obszerny dziedziniec z prostokątną wieżą. Wykuto w skale 100-metrową studnię. W 1607 r. zamek został zdobyty podstępem i spalony przez wojska Zebrzydowskiego. W 1657 odbudowany zamek został zniszczony przez wojska Rakoczego. Ponownemu zniszczeniu uległ w 1707 r. podczas wojen ze Szwedami. Od tego momentu nie powrócił do świetności, pozostając w częściowej ruinie. Jego działa po raz ostatni wystrzeliły w 1787 r., gdy przez Chęciny przejeżdżał Stanisław August Poniatowski. Kościół parafialny św. Bartłomieja – usytuowany na tarasie skalnym wyciętym w zboczu Góry Zamkowej (300 m n.p.m.). Jego fundatorem był prawdopodobnie Władysław Łokietek. Budowę rozpoczęto ok. 1315 r., dokończona została ok. 1330 r. już za Kazimierza Wielkiego. W latach 1568–1603 zajmowali go kalwini na zbór. Obecny wygląd nadano mu podczas ostatniej przebudowy w latach 1830–40. Zachowano jego gotycki charakter gównie w ostrołukowym wykroju okien, obniżono dachy, dobudowano wieżę. Do trójnawowego halowego kościoła prowadzi kolebkowo sklepiona kruchta z XVII w. Nawy boczne oparte są na ośmiobocznych filarach. Ołtarz jest wczesnobarokowy (konsekrowany był w 1628 r.), stalle późnorenesansowe. Przy prezbiterium znajduje się renesansowa kaplica rodziny Fodygów wzniesiona w 1614 r. przez Kacpra Fodygę. W jej krypcie spoczywają zwłoki mistrza budowlanego, gwarka i wójta chęcińskiego Kacpra i jego żony Zuzanny z Grodzianowic.
Kościół i klasztor pofranciszkański – ufundowany przez Kazimierza Wielkiego w 1368 r. W czasie reformacji mieścił się w nim zbór kalwiński. Po 1605 r. starosta S. Branicki rozbudował budynki klasztorne nadając im dzisiejszy wygląd. Przed 1581 r. dobudowano kaplicę Branickich. Zniszczony podczas wojen szwedzkich i ponownie odbudowany przez starostę Bidzińskiego w 1685 r. Klasztor skasowano w 1817 r. Od upadku powstania listopadowego 1830 r. do 1928 r. mieściło się w jego murach więzienie, potem szkoły, a nawet dom wycieczkowy. W marcu 1991 r. ponownie został oddany we władanie OO. franciszkanów. Całość zabudowy utrzymana jest w stylu gotyckim mimo licznych przeróbek.
Klasztor klarysek – pierwszy kościół pw. św. Marii Magdaleny ufundował burmistrz Chęcin w połowie XVI w. Do kościoła dobudowano klasztor sióstr bernardynek. W początku XVII w. Kacper Fodyga wybudował w jego pobliżu piętrowy dom, który przekazał w testamencie sprowadzonym z Gniezna w 1643 r. klaryskom. Ostateczny wygląd klasztornym budynkom nadaje starosta Bidziński (jego córka była ksienią – przełożoną w klasztorze). Klaryski przebywały tutaj do początku XX w. Od 1930 r. w klasztorze są siostry bernardynki z Wilna. Sklepienie świątyni jest kolebkowo  krzyżowe i pokryte rozetami z XVII w. Wyposażenie wnętrza barokowe.
Szpital św. Ducha – początkami swymi sięga 1. poł. XV w. Obecny wygląd nadano mu w 1670 r. podczas odbudowy po pożarze. Kolejnemu zniszczeniu uległ pod koniec XVIII w. Od 1854 r. wykorzystywany jest na

 

mieszkania. Wewnątrz budynku zachowała się dawna kaplica.

Niemczówka – renesansowa kamienica zbudowana w 1570 r. Należała ona do Walentego i Anny z Niemczów-Wrześniów, o czym informuje kamienny kartusz herbowy na obramowaniu wejścia do jednego z pomieszczeń.

Przez miejscowość przebiega Świętokrzyski Szlak Literacki
Do chęcińskich legend nawiązują tacy autorzy, jak m.in.: Zbigniew W. Fronczek (Ludowe opowieści grozy), Irena Paździerz (Biały koń z chęcińskiego zamku i inne opowieści), Jerzy Stankiewicz (Legendy Świętokrzyskie). W Księdze Urwisów Niziurskiego mamy taki opis: „(…) na samym horyzoncie sterczy góra z ruinami zamku na szczycie”, natomiast Czerwona Góra to „rozległe wzniesienie o tej nazwie między Kielcami a Chęcinami, tuż przy drodze krakowskiej” (Księga urwisów). W schronisku po klasztorze franciszkańskim (w którym straszył Czerwony Mnich) nocowali bohaterowie Klubu włóczykijów w ostatnią noc przed wyprawę do Jaskini „Raj”.
Stanisław Rogala

Warto wiedzieć
Chęciny i ich mieszkańcy
Po III rozbiorze Polski zamek chęciński opustoszał. Zamieszkują go tylko postacie z legend, takie jak duch Bony poszukujący w ruinach resztek swojego skarbu. Natomiast wojewodzianka Kitówna za pomocą świetlnych błysków umawia się na randkę z kochankiem. Wybrańcem jej serca jest nie lada kto – książę tatarski pojmany do niewoli, któremu przyrzeczono rękę panny, gdy wykuje w skale studnię. Nocą słychać tętent kopyt koni ciągnących królewską karetę, a w rynku pojawia się złota kaczka wpuszczona do studni na terenie zamkowego dziedzińca...

Pan Wołodyjowski
Ekranizacja powieści Henryka Sienkiewicza zrealizowana z wielkim rozmachem była kręcona m.in. właśnie w Chęcinach. Ruiny chęcińskiego zamku posłużyły do stworzenia dekoracji – rekonstrukcji twierdzy w Kamieńcu Podolskim, gdzie rozgrywały się sceny szturmu tureckich wojsk na twierdzę. Brało w nich udział kilka tysięcy żołnierzy i uczniów z kieleckich szkół. Obrazy kręcone w Chęcinach często kojarzone są przez widzów ze względu na zabawną scenę: za niczego niespodziewającą się „armią turecką”, pojawiła się ciężarówka przejeżdżająca majestatycznie przez cały ekran, z lewej strony na prawą. Zawiódł funkcjonariusz MO, który na trasie krakowskiej miał wstrzymać ruch. Reżyser nie zdecydował się na wymagające kilkudniowych przygotowań powtórzenie zdjęć. Dekorację filmową zostawiono w Chęcinach, gdzie po jakimś czasie zniszczyły ją deszcze i wiatr.

Informacje praktyczne:
Punkt Informacji Turystycznej w Chęcinach
ul. Małogoska 7
Chęciny
tel.: +48 41 315 18 29
www.checiny.pl