Ostnica włosowata  fot.  P. Kaleta

Świętokrzyski Park Narodowy powstał w 1950 r. jako drugi w Polsce, m.in. dla ochrony zbiorowisk leśnych z dominującą jodłą. Obecnie zajmuje powierzchnię 7626 ha. Dyrekcja parku mieści się w Bodzentynie, a na Świętym Krzyżu znajduje się Wystawa Przyrodniczo-Leśna ŚPN. Wielką osobliwością Parku są gołoborza, które powstały w wyniku procesów pękania i wietrzenia bardzo odpornych skał (piaskowce kwarcytowe) w środowisku o dużych amplitudach temperatury. W efekcie północne stoki Pasm Łysogórskiego i Jeleniowskiego Gór Świętokrzyskich pokryły gigantyczne rumowiska skalne. Od tysięcy lat skały te nie porastają roślinnością. Oglądane z daleka tworzą szare, gołe plamy pośród zielonego boru – stąd nazwa. Przed ponad 30 laty odkryto na nich skamieniałe ślady organizmów żyjących 500 mln lat temu. Jednym z obszarów najcenniejszych przyrodniczo jest enklawa Świętokrzyskiego Parku Narodowego, Chełmowa Góra. W 1920 r. utworzono tu pierwszy w Górach Świętokrzyskich i jeden z pierwszych w Polsce ścisły rezerwat przyrody. Ochroną objęto naturalne stanowiska modrzewia polskiego (larix polonica) – gatunku, który prof. Marian Raciborski odkrył na Chełmowej Górze i którego monumentalne okazy zachwycają do dzisiaj. Na całym wzniesieniu, pociętym malowniczymi wąwozami, znajduje się także niebywała ilość mrowisk. Spotkać można liczne gatunki chronionych i rzadkich roślin oraz przedstawicieli fauny, w tym m.in. 90 gatunków ptaków. Symbolem Parku jest jeleń, który między rogami ma krzyż z dwoma poziomymi ramionami.

Dąb „Bartek” w Zagnańsku budzi powszechny zachwyt z racji monumentalnych rozmiarów i sędziwego wieku. W okresie międzywojennym specjalna komisja konkursowa uznała „Bartka” za najokazalszy i najcenniejszy zabytek przyrody naszego kraju. Przyjmuje się najczęściej, że rośnie już 1200 lat. Ostatnie pomiary wykazały, że ma 30 m wysokości, koronę o rozpiętości 20 na 40 m, obwód pnia w pierśnicy 985 cm, a obwód przy ziemi – ponad 13 m. Mimo uderzenia pioruna w 1991 r. dąb wciąż wydaje owoce i nadal przyrasta.

Jaskinia „Raj” k. Chęcin uznawana jest za najpiękniejszą w Polsce z powodu fantastycznej szaty naciekowej powstałej przez wytrącanie węglanu wapnia z wód podziemnych. Zachwycają wspaniałe formy natury od tysięcy lat tworzące się na stropach, ścianach i dnie. Skoncentrowana na małej powierzchni wielka różnorodność nacieków, kolumn, polew i mis robi niezapomniane wrażenie. Wielką rzadkością są pizoidy, czyli luźne nacieki w kształcie kulek, zwane perłami jaskiniowymi.

Stepowy rezerwat przyrody „Góry Pieprzowe” w Sandomierzu utworzono w 1979 r. na powierzchni 18 ha dla ochrony muraw i zarośli ciepłolubnych oraz interesującej fauny owadziej. Jest to najdalej na wschód wysunięty, odkryty, fragment Gór Świętokrzyskich – podłoże stanowią obfitujące w skamieniałości (m.in. trylobity) kambryjskie łupki z wkładkami piaskowców i zlepieńców. W odróżnieniu od centralnej części Gór Świętokrzyskich materiał skalny jest tu jednak tak drobny, że nasuwa skojarzenia z ziarenkami pieprzu. Rezerwat stanowi także unikatowe w Europie naturalne skupisko zarośli dzikiej róży.

Puszcza Świętokrzyska zachowała się między Kielcami, Końskimi i Skarżyskiem- Kamienną. W pradawnych matecznikach rosną tu jedne z najpiękniejszych w Polsce mieszanych i różnowiekowych, drzewostanów o strukturze piętrowej. W wielu miejscach zadrzewienia są prawie wyłącznie pochodzenia naturalnego. Jodły i modrzewie polskie mają 250 lat i przekraczają 45 m wysokości oraz średnicę 1 m. Wszystkie wyróżniają się doskonałą zdrowotnością. Zbierane stąd nasiona uznawane są za najwyższej jakości i zostały wytypowane jako doborowe dla zachowania puli genowej. Zapiski historyczne przekazują, iż rosły tu dęby tak grube, że nie mieściły się na piłach tartaków.

O wielkim bogactwie świata flory i fauny świadczą liczne gatunki chronione. Tropy dinozaurów, odkrywane w Górach Świętokrzyskich, zaliczane są do najcenniejszych na świecie. W pobliżu Sołtykowa k. Stąporkowa natrafiono np. na najstarszy zapis stadnego życia dinozaurów. W Bałtowie, odcisk łapy najprawdopodobniej
allozaura, stał się podstawą utworzenia Bałtowskiego Parku Jurajskiego z 50 modelami dinozaurów naturalnej wielkości oraz ciekawą placówką muzealną i ekspozycją dydaktyczną. Olbrzymi, liczony w tonach, zbiór skamieniałości i odcisków, pochodzący z budowy zbiornika wodnego Wióry jest eksponowany w Muzeum Wielkiego Pieca w Starachowicach.
Rezerwat przyrody „Skorocice” k. Buska- Zdroju jest jednym z najpiękniejszych przykładów krasu gipsowego. Malowniczą dolinę o długości ok. 1 km wyżłobił podziemny potok. Warto obejrzeć tutejszą roślinność stepową, posłuchać śpiewu cykad i zaobserwować pająka z rodziny ptaszników.

dr Cezary Jastrzębski